Majid Naficy

_____________

'Salome' by Henri Regnault,
French. Oil, 1870
________________
مجيد نفيسى

چهره‌ى زن در شعر احمد شاملو

Print this page↓

_____

براى بررسى چهره‌ى زن در شعر احمد شاملو لازم است ابتدا نظرى به پيشينيان او بيندازيم‌. در ادبيات كهن ما، زن حضورى غايب دارد و شايد بهترين راه براى ديدن چهره‌ى او پرده برداشتن از مفهوم صوفيانه‌ى عشق باشد. مولوى عشق را به دو پاره‌ى مانعة‌الجمعِ روحانى و جسمانى تقسيم مى‌كند. مرد صوفى بايد از لذت‌هاى جسمانى دست‌شسته تحت ولايت مرد مُرشد خانه‌ى دل را از عشق به خدا آكنده سازد. زن در آثار او همه جا مترادف با عشق جسمانى و نفس‏ حيوانى شمرده شده و مرد عاشق بايد وسوسه‌ى عشق او را در خود بكشد: عشق آن زنده گزين كو باقى است‌.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه هه ه ه
برعكس‏ در غزليات حافظ عشق به معشوقه‌ى زمينى تبليغ مى‌شود و عشق صوفيانه فقط چون فلفل و نمكى به كار مى‌رود. با اين وجود عشق زمينى حافظ نيز جنبه‌اى غيرجسمانى دارد. مرد عاشق فقط نظرباز است و به جز از غبغب به بالاى معشوق به چيزى نظر ندارد. و زن معشوق نه فقط از جسم بلكه از هرگونه هويت فردى نيز محروم است‌. تازه اين زن خيالى چهره‌اى ستمگر و دستى خونريز دارد و افراسياب‌وار كمر به قتل عاشق سياوش‏وش‏ خويش‏ مى‌بندد:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه هه ه ه ه

شاه تركان سخن مدعيان مى‌شنود
شرمى از مظلمه‌ خون سياووشش‏ باد

در واقعيت مرد ستمگر است و زن ستمكش‏ ولى در خيال نقش‏ها عوض‏ مى‌شوند تا اين گفته‌ى روانشناسان ثابت شود كه ديگرآزارى آن روى سكه‌ى خودآزارى است‌.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
با ظهور ادبيات نو زن رخى مى‌نمايد و پرده تا حدى از عشق روحانى مولوى و معشوقه‌ى خيالى حافظ برداشته مى‌شود. نيما در منظومه‌ى "افسانه" به تصويرپردازى عشقى مالیخولیایی اما زمينى مى‌نشيند؛ عشقى كه هويتى مشخص‏ دارد و متعلق به فرد و محيط طبيعى و اجتماعى معينى است‌.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
چوپان‌زاده‌اى غمزده، در دره‌هاى ديلمان نشسته و همچنان كه از درخت اَمرود و مرغ كاكلى و گُرگى كه دزديده از پس‏ سنگى نظر مى‌كند ياد مى‌نمايد، با "افسانه" یعنی تجسم دوگانه ی دل عاشق‌پيشه‌ و دلدار خود، در گفتگوست‌. نيما از زبان او مى‌گويد:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

حافظا اين چه كيد و دروغى‌ست
كز زبان مى و جام و ساقى‌ست
نالى ار تا ابد باورم نيست
كه بر آن عشق بازى كه باقى‌ست
من بر آن عاشقم كه رونده است

بر گستره‌ى همين مفهوم نوين از عشق است كه به شعرهاى عاشقانه‌ى احمد شاملو مى‌رسيم‌. من با الهام از يادداشتى كه شاعر خود بر چاپ پنجم هواى تازه در سال 1355 نوشته، شعرهاى عاشقانه‌ى او را به دو دوره‌ى ركسانا و آيدا تقسيم مى‌كنم‌.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
ركسانا يا روشنك نام دختر نجيب‌زاده‌اى سُغدى است كه اسكندر مقدونى او را به زنى خود درآورد. شاملو علاوه بر اينكه در سال 1329 شعر بلندى به همين نام سروده در برخى از شعرهاى ديگر هواى تازه نيز از ركسانا به نام يا بى‌نام ياد مى‌كند. او خود مى‌نويسد:«‌ركسانا، با مفهوم روشن و روشنايى كه در پس‏ آن نهان بود نام زنى فرضى شد كه عشقش‏ نور و رهايى و اميد است‌. زنى كه مى‌بايست دوازده سالى بگذرد تا در آيدا در آينه شكل بگيرد و واقعيت پيدا كند. چهره‌اى كه در آن هنگام هدفى مه‌آلود است، گريزان و ديربه‌دست يا يكسره سيمرغ و كيميا. و همين تصوير مايوس‏ و سرخورده است كه شعرى به همين نام را مى‌سازد _ يأس‏ از دست يافتن به اين چنين هم‌نفسى‌.» (صفحه 348) ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
در شعر ركسانا، صحبت از مردى است كه در كنار دريا در كلبه‌اى چوبين زندگى مى‌كند و مردم او را ديوانه مى‌خوانند. مرد خواستار پيوستن به ركسانا روح درياست ولى ركسانا عشق او را پس‏ مى‌زند:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

بگذار هيچ‌كس‏ نداند، هيچ‌كس‏ نداند تا روزى كه سرانجام، آفتابى كه
بايد به چمن‌ها و جنگل‌ها بتابد، آب اين درياى مانع را
بخشكاند و مرا چون قايقى فرسوده به شن بنشاند و بدين
گونه، روح مرا به ركسانا ــ روح دريا و عشق و زندگى ــ باز رساند.ه
عاشق شكست‌خورده كه در ابتداى شعر چنين به تلخى از گذشته ياد كرده:ه
بگذار كسى نداند كه چگونه من به جاى نوازش‏ شدن، بوسيده شدن، ه
گزيده شده‌ام!ه

اكنون در اواخر شعر از زبان اين زن مه‌آلود چنين به جمع‌بندى از عشق شكست‌خورده‌ى خود مى‌نشيند:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

و هر كس‏ آنچه را كه دوست مى‌دارد در بند مى‌گذارد
و هر زن مرواريد غلطان خود را
به زندان صندوق محبوس‏ مى‌دارد

در شعر "غزل آخرين انزوا" (1331) بار ديگر به نوميدى فوق برمى‌خوريم‌:ه

عشقى به روشنى انجاميده را بر سر بازارى فرياد نكرده، منادىِ نام انسان

و تمامى دنيا چگونه بوده‌ام؟ه

در شعر "غزل بزرگ" (1330) ركسانا به "زن مهتابى" تبديل مى‌شود و شاعر پس‏ از اينكه او را پاره‌ى دوم روح خود مى‌خواند نوميدانه مى‌گويد:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

و آن‌طرف
در افقِ مهتابى‌ِ ستاره‌بارانِ رو در رو،ه
زن مهتابى من ...ه
و شب پر آفتابِ چشمش‏ در شعله‌هاى بنفشِ درد طلوع مى‌كند:ه
ه «_مرا به پيش‏ خودت ببر!ه
سردار بزرگ رؤياهاى سپيد من!ه
مرا به پيش‏ خودت ببر!»ه

در شعر "غزل آخرين انزوا" رابطه‌ى شاعر با معشوقه‌ى خياليش‏ به رابطه‌ى كودكى نيازمند محبت مادرى ستمگر ماننده مى‌شود:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

چيزى عظيم‌تر از تمام ستاره‌ها، تمام خدايان:ه
قلبِ زنى كه مرا كودكِ دست‌نوازِ دامنِ خود كند!ه
چرا كه من ديرگاهيست جزين هيبت تنهايى كه به دندانِ سردِ بيگانگى‌ها جويده شده است نبوده‌ام
جز منى كه از وحشت تنهايى خود فرياد كشيده است نبوده‌ام‌...ه

نام ديگر ركسانا زن فرضى "گل‌كو"ست كه در برخى از شعرهاى هواى تازه به او اشاره شده‌. شاعر خود در توضيح كلمه‌ى گل‌كو مى‌نويسد:« ‌گل‌كو نامى است براى دختران كه تنها يك بار در يكى از روستاهاى گرگان (حدود على‌آباد) شنيده‌ام‌. مى‌توان پذيرفت كه گلكو باشد... همچون دختركو كه شيرازيان مى‌گويند، تحت تلفظى كه براى من جالب بود و در يكى دو شعر از آن بهره جسته‌ام گل‌كوست‌. و از آن نام زنى در نظر است كه مى‌تواند معشوقى يا همسر دلخواهى باشد. در آن اوان فكر مى‌كردم كه شايد جزء "كو" در آخر اسم بدون اينكه الزاماً معنى لغوى معمولى خود را بدهد مى‌تواند به طور ذهنى حضور نداشتن، در دسترس‏ نبودن صاحب نام را القا كند.»(صفحه 345)ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
ركسانا و گل‌كو هر دو زن فرضى هستند با اين تفاوت كه اولى در محيط ماليخوليايى ترسيم مى‌شود، حال آنكه دومى در صحنه‌ى مبارزه‌ى اجتماعى عرض‏اندام كرده به صورت "حامى" مرد انقلابى درمى‌آيد.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

در شعر "مه" (1332) مى‌خوانيم‌:ه

در شولاى مه پنهان، به خانه مى‌رسم‌. گل‌كو نمى‌داند.ه
مرا ناگاه
در درگاه مى‌بيند.ه
به چشمش‏ قطره اشكى بر لبش‏ لبخند، خواهد گفت‌:ه
ه«بيابان را سراسر مه گرفته است‌... با خود فكر مى‌كردم كه مه،ه
گر همچنان تا صبح مى‌پاييد
مردان جسور از خفيه‌گاه خود
به ديدار عزيزان باز مى‌گشتند.»ه

مردان جسور به مبارزه‌ى انقلابى روى مى‌آورند و چون آبايى معلم تركمن صحرا شهيد مى‌شوند و وظيفه‌ى دخترانى چون گل‌كو به انتظار نشستن و صيقل دادن سلاح انتقام آبايى‌ها شمرده مى‌شود‌.(‌از زخم قلب آبايى )ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

در شعر ديگرى به نام "براى شما كه عشقتان زندگى‌ست‌" (1330) ما با مبارزه‌اى آشنا مى‌شويم كه بين مردان و دشمنان آن‌ها وجود دارد و شاعر از زنان مى‌خواهد كه پشت جبهه‌ى مردان باشند و به آوردن و پروردن شيران نر قناعت كنند:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

شما كه به وجود آورده‌ايد ساليان را
قرون را
و مردانى زاده‌ايد كه نوشته‌اند بر چوبه‌ى دارها
يادگارها
و تاريخ بزرگ آينده را با اميد
در بطن كوچك خود پرورده‌ايد.ه
....
و به ما آموخته‌ايد تحمل و قدرت را در شكنجه‌ها
و در تعصب‌ها

چنين زنانى حتى زيبايى خود را وامدار ذوق مردان هستند:ه

شما كه زيباييد تا مردان
زيبايى را بستايند
و هر مرد كه به راهى مى‌شتابد
جادويىِ نوشخندى از شماست
و هر مرد در آزادگى خويش‏
به زنجير زرين عشقى‌ست پاى‌بست

اگرچه زنان روح زندگى خوانده مى‌شوند ولى نقش‏آفرينان واقعى مردان هستند:ه

شما كه روح زندگى هستيد
و زندگى بى شما اجاقى‌ست خاموش‏؛ه
شما كه نغمه آغوش‏ روحتان
در گوش‏ جان مرد فرحزاست
شما كه در سفر پرهراس‏ زندگى، مردان را
در آغوش‏ خويش‏ آرامش‏ بخشيده‌ايد
و شما را پرستيده است هر مرد خودپرست،ه
عشقتان را به ما دهيد
شما كه عشقتان زندگى است !ه
و خشمتان را به دشمنان ما
شما كه خشمتان مرگ است!ه

در شعر معروف "پريا" (1332) نيز زنان قصه يعنى پريان را مى‌بينيم كه در جنگ ميان مردان اسير با ديوان جادوگر جز خيالپردازى و ناپايدارى و بالاخره گريه و زارى كارى ندارند.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
در مجموعه‌شعر "باغ آينه" كه پس‏ از "هواى تازه" و قبل از "‌آيدا در آينه" چاپ شده شاعر را مى‌بينيم كه كماكان در جستجوى پاره‌ى دوم روح و زن همزاد خود مى‌گردد:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
من اما در زنان چيزى نمى‌يابم گر آن همزاد را روزى نيابم ناگهان خاموش‏ (كيفر 1334)ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

اين جستجو عاقبت در "آيدا در آينه" به نتيجه مى‌رسد:ه

من و تو دو پاره‌ى يك واقعيتيم (سرود پنجم)ه

ه"آيدا در آينه" را بايد نقطه اوج شعر شاملو به حساب آورد. ديگر در آن از مشق‌هاى نيمايى و نثرهاى رمانتيك، اثرى نيست و شاعر سبك و زبان خاص‏ خود را به وجود آورده است‌. نحوه‌ى بيان اين شعرها ساده است و از زبان فاخرى كه به سياق متون قديمى در آثار بعدى شاملو غلبه دارد چندان اثرى نيست‌. شاعر شور عشق تازه را سرچشمه‌ى جديد آفرينش‏ هنرى خود مى‌بيند:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

نه در خيال كه روياروى مى‌بينم
ساليانى بارور را كه آغاز خواهم كرد.ه
خاطره‌ام كه آبستن عشقى سرشار است،ه
كيف مادر شدن را در خميازه‌هاى انتظارى طولانى
مكرر مى‌كند.ه
...
تو و اشتياق پر صداقت تو
من و خانه‌مان
ميزى و چراغى . آرى
در مرگ‌آورترين لحظه انتظار
زندگى را در روياهاى خويش‏ دنبال مى‌گيرم؛ه
در روياها
و در اميدهايم‌!ه

ه(و همچنين نگاه كنيد به شعر "سرود آن كس‏ كه از كوچه به خانه بازمى‌گردد" ، " و حسرتى" از كتاب مرثيه‌هاى خاك كه در آن عشق آيدا را به مثابه‌ زايشى در چهل سالگى براى خود مى‌داند.)ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
عشق به آيدا در شرايطى رخ مى‌دهد كه شاعر از آدم‌ها و بويناكى دنياهاشان خسته شده و طالب پناهگاهى در عزلت است‌:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

مرا ديگر انگيزه‌ى سفر نيست
مرا ديگر هواى سفرى به سر نيست
قطارى كه نيمه‌شبان نعره‌كشان از ده ما مى‌گذرد
آسمان مرا كوچك نمى‌كند
و جاده‌اى كه از گرده‌ى پل مى‌گذرد
آرزوى مرا با خود به افق‌هاى ديگر نمى‌برد.ه
آدم‌ها و بويناكى دنياهاشان يكسر
دوزخى‌ست در كتابى كه من آن را
لغت به لغت از بر كرده‌ام
تا راز بلند انزوا را دريابم‌. (‌جاده‌ى آن‌سوى پل)ه

اين عشق براى او به مثابه‌ بازگشت از شهر به ده و از اجتماع به طبيعت است‌:ه

و آغوشت
اندك جايى براى زيستن
اندك جايى براى مردن،ه
و گريز از شهر كه با هزار انگشت، به وقاحت
پاكى آسمان را متهم مى‌كند. (آيدا در آينه)ه
و هم‌چنين:ه
عشق ما دهكده‌اى است كه هرگز به خواب نمى‌رود
نه به شبان و
نه به روز.ه
و جنبش‏ و شور و حيات
يك دم در آن فرو نمى‌نشيند. (سرود پنجم)ه

ركسانا زن مه‌آلود اكنون در آيدا بدن مى‌يابد و چهره‌اى واقعى به خود مى‌گيرد:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

بوسه‌هاى تو
گنجشكگان پرگوى باغند
و پستانهايت كندوى كوهستان‌هاست (سرود براى سپاس‏ و پرستش)ه

كيستى كه من اينگونه به اعتماد
نام خود را
با تو مى‌گويم،ه
كليد خانه‌ام را
در دستت مى‌گذارم،ه
نان شادى‌هايم را
با تو قسمت مى‌كنم،ه
به كنارت مى‌نشينم و بر زانوى تو
اين‌چنين آرام
به خواب مى‌روم‌؟ (سرود آشنايى)ه

حتى شب كه در شعرهاى گذشته (‌و همچنين آينده) مفهومى كنايى داشت و نشانه‌ى اختناق بود اكنون واقعيت طبيعى خود را بازمى‌يابد:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

تو بزرگى . مثه شب .
اگه مهتاب باشه يا نه
تو بزرگى
مثه شب
خود مهتابى تو اصلاً خود مهتابى تو
تازه وقتى بره مهتاب و
هنوز
شب تنها، بايد
راه دورى رو بره تا دم دروازه‌ى روز،ه
مثه شب گود و بزرگى ، مثه شب‌، (‌من و تو، درخت و بارون...)ه

شيدايى به آيدا در كتاب بعدى شاملو "‌آيدا درخت و خنجر و خاطره" چنين به نقطه‌ى كمال خود مى‌رسد:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

نخست
ديرزمانى در او نگريستم
چندان كه چون نظر از وى بازگرفتم
در پيرامون من
همه چيزى
به هيئت او درآمده بود.ه
آن‌گاه دانستم كه مرا ديگر
از او
گريز نيست‌. (شبانه)ه

ولى سرانجام با بازگشت اجبارى شاعر از ده به شهر به مرحله‌ى آرامش‏ خود بازمى‌گردد:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

و دريغا بامداد
كه چنين به حسرت
دره‌ى سبز را وانهاد و
به شهر باز آمد؛
چرا كه به عصرى چنين بزرگ
سفر را
در سفره‌ى نان نيز، هم بدان دشوارى به پيش‏ مى‌بايد برد
كه در قلمرو نام . (شبانه)ه

شاملو از آن پس‏ از انزوا بيرون مى‌آيد و دفترهاى جديد شعر او چون "دشنه در ديس‏"، "ابراهيم در آتش‏"، "كاشفان فروتن شوكران" و "ترانه‌هاى كوچك غربت" توجه او را به مسايل اجتماعى و بخصوص‏ مبارزه‌ى مسلحانه‌ى چريكى شهرى در سال‌هاى پنجاه نشان مى‌دهد. با وجود اينكه در اين سال‌ها برخلاف سال‌هاى بيست و سى كه شعر "به شما كه عشقتان زندگى‌ست" در آن دوران سروده شده بود زنان روشنفكر نقش‏ مستقلى در مبارزه‌ى اجتماعى بازى مى‌كنند ولى در شعرهاى شاملو از جاپاى مرضيه احمدى‌اسكويى در كنار احمد زيبرم اثرى نيست‌.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
چهره‌ى زن در شعر شاملو به تدريج از ركسانا تا آيدا بازتر مى‌شود ولى هنوز نقطه‌هاى حجاب وجود دارند. در ركسانا زن چهره‌اى اثيرى و فرضى دارد و از يك هويت واقعى فردى خالى است‌. به عبارت ديگر شاملو هنوز در ركسانا خود را از عشق خيالى مولوى و حافظ رها نكرده و به جاى اينكه در زن انسانى با گوشت و پوست و احساس‏ و انديشه و حقوق اجتماعى برابر با مردان ببيند، او را چون نمادى به حساب مى‌آورد كه نشانه‌ى مفاهيمى كلى چون عشق و اميد و آزادى است‌. در آيدا چهره‌ى زن باز مى‌شود و خواننده در پسِ هيئت آيدا، انسانى با جسم و روح و هويت فردى مى‌بيند. در اينجا عشق يك تجربه‌ى مشخص‏ است و نه يك خيالپردازى صوفيانه يا ماليخولياى رمانتيك‌. و اين درست همان مشخصه‌اى‌ست كه ادبيات مدرن را از كلاسيك جدا مى‌كند: توجه به «مشخص» و «فرد» به جاى «مجرد» و «نوع» و پرورش‏ شخصيت به جاى تيپ‌سازى . با اين همه در "آيدا در آينه" نيز ما قادر نيستيم كه به عشقى برابر و آزاد بين دو دلداده دست يابيم‌. شاملو در اين عشق به دنبال پناهگاهى مى‌گردد يا آن‌طور كه خود مى‌گويد معبدى (‌جاده آن‌سوى پل) يا مسجدى(ققنوس‏ در باران) و آيدا فقط براى آن هويت مى‌يابد كه آفريننده‌ى اين آرامش‏ است. شايد رابطه‌ى فوق را بتوان متأثر از بينشى دانست كه شاملو از هنگام سرودن شعرهاى ركسانا نسبت به پيوند عاشقانه‌ى زن و مرد داشته و هنوز هم دارد. بنابر اين نظر، دو دلداده چون دو پاره‌ى ناقص‏ انگاشته مى‌شوند كه تنها در صورت وصل مى‌توانند به يك جزء كامل و واحد تبديل شوند (‌تعابيرى چون دو نيمه‌ى يك روح، زن همزاد و دو پاره‌ى يك واقعيت كه سابقاً ذكر شد از همين بينش‏ آب مى‌خورند). به اعتقاد من عشق (مكمل‌ها) در واقع صورت خيالى نهاد خانواده و تقسيم كار اجتماعى بين زن خانه‌دار و مرد شاغل است و بردگى روحى ناشى از آن جزء مكمل بردگى اقتصادى زن مى‌باشد و عشق آزاد و برابر، اما پيوندى است كه دو فرد با هويت مجزا و مستقل وارد آن مى‌شوند و استقلال فردى و وابستگى عاطفى و جنسى فداى يكديگر نمى‌شوند.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
بارى از ياد نبايد برد كه در ميان شعراى معروف معاصر به استثناى فروغ فرخزاد، شايد احمد شاملو تنها شاعرى باشد كه زنى با گوشت و پوست و هويت فردى به نام آيدا در شعرهاى او شخصيت هنرى مى‌يابد و داستان عشق شاملو و او الهام‌بخش‏ يكى از بهترين مجموعه‌هاى شعر معاصر ايران مى‌شود.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
در شعر ديگران غالباً فقط مى‌توان از عشق‌هاى خيالى و زن‌هاى اثيرى يا لكاته سراغ گرفت‌. در روزگارى كه به قول شاملو لبخند را بر لب جراحى مى‌كنند و عشق را به قناره مى‌كشند (‌ترانه‌هاى كوچك غربت) چهره‌نمايى عشق به يك زن واقعى در شعر او غنيمتى است‌.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

مجید نفیسی

در آستانه ی زمان

به ياد احمد شاملو

آيا مى‌توانم زمان را
در توده‌اى از يخ به بند كشم؟ه
پس‏ بايد از نو آغاز كنم
هنگامى كه دفترِ مجله‌هاى كوچكت را
به روى من گشودى
با سرآستين‌هايى بالازده تا آرنج
لبخند و بوى حروف سربى
و من كه در آستانه‌ى در، زار مى‌زدم
زيرا به مرد حماسه‌هاى خود مى‌نگريستم
كه اكنون تمام‌قد در برابر من ايستاده بود
و مى‌گفت‌:«‌بچه جان!ه
چرا گريه مى‌كنى‌؟‌»ه

آيا مى‌توانم زمان را
در حجمى از الكل به بند كشم؟ه
پس‏ بايد از نو آغاز كنم
هنگامى كه بانوى آب‌ها
در را به روى من گشود
با گيسويى بلند تا روى شانه
و چون سايه‌اى سبك گذشت
تا ما در كنار پنجره بنشينيم
با دو جام خالى
لب هايى خشك و خونين
و عطشِ ساليان بر زبانمان
و تو كه صدا مى‌زدى:ه
ه«آيدا! كجا هستى؟‌»ه

اما زمان، زمان است
يخ، آب مى‌شود
و تنها از گوشه‌هاى چشم من
فرو مى‌ريزد
و الكل، تنها روح مرا
شناور مى‌سازد
و تو مى‌مانى
با نيم‌تنه‌ى پُرشكوه شعرت
و پاهاى بريده‌ات
كه هنوز از درزِ خاك بيرون مانده‌اند
و مدادهاى سرتراشيده‌ات
كه همچنان در انتظار دست‌هاى تو
بر لبه‌ى ليوان سر خم كرده‌اند
و كتاب‌هاى خوشبوى شعرت
كه با هر سرانگشتى كه آن‌ها را مى‌گشايد
فرياد مى‌زنند:«‌نه‌!ه
شاعر حماسه‌هاى ما
همچنان بلند و خدنگ
در آستانه‌ى زمان ايستاده است‌.»ه

ه 24 ژوئيه 2000

Print this page

_____