Shahrokh Tondrow Saleh

________________

شاهرخ تندرو صالح
____________________
در سرزمین روشن آواز

درنگي بر ترانه سرايي در ايران

آن چه که امروز با نام " ترانه" ايراني از آن سخن بميان مي آيد ، مولودِ اتفاقی است که در ادبیات نوین ما رخ داده و دریچه ای دیگر را به جهان ِ ادبیات شاعرانه ء ما گشود ه است . در آغاز ، کسی در پذیرفتن این مولود پیشقدم نمی شد . برای شاعران قَدَر اٌفت داشت که ترانه سرا ناميده شوند . از بارگاه شعر به عنوان هنر ملي ما ایرانیان پايين نمی آمدند تا بر اريكه ء ترانه توقفی هر چند کوتاه داشته باشند . توقف شعر نیز در منزل ِ بی منزلی چندان خوشايند نبود . آن زمان ، ترانه و ترانه سرایی به نوعی کلماتی رکیک نیز به حساب می آمدند . هنر و هنرمند یک قلمرو داشت و آن ، قلمرو مطربی بود : حرفه ای که می شد در چهار سوق بازار ِ و بنگاه های شادمانی ، داد خود از کِهتر و مِهتر ستاند . شاید بشود گفت که نسیم شمال بت ِِ ورودِ زبان مردم کوچه و بازار به ساحت شعر را شکست : ای عجب سرماست امشب ای ننه !ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
تا پیش از آن کسی دنبال این نبود تا خبر مغلوب شدن شعر را اعلام کند . شعر فارسی در هجوم وقایع بر زندگی انسان ایرانی سنکُوپ کرده بود . ضمن اینکه حساب شعر ِ فاخر فارسي از تصنیف و ترانه جدا بود . ترانه ، در مقام شعري براي زمزمه در خلوت و جلوت ، حساب و شماره حساب ِ شاعرانه نداشت .به عبارتی دیگر ، تولید نمی شد تا شادمانی بیاورد و چرخ زندگی شاعرش را بچرخاند . شعر و شادی هر کدام ساحتی متعلق به خود داشتند . به مرور اتفاقی که باید در پذيرش واقعيت هاي زندگي براي شعر فارسی بیفتد افتاد و ترانه فارسی به شکلی متولد شد . از آن روز تا کنون ترانه و ترانه سرایی در فراز و فرود امواج دریای واقعیت ِ زندگی ما ایرانیان زورق بانی می کند . با این تفاوت که نخستین ترانه سرایان ایران ، با طمانینه ، جانمایه ترانه های خود را ارزش های انسانی و بزرگنمایی شاعرانه آنها قرار داده و امروز ، فهم و درک ِ عمیق آشوب و آشوب زدگی های درون و برون انسانِ ایرانی ، فریاد می شود . فراموش نمی کنیم که نخستین میوه های این باغ ، در تصنیف سرایی زمان انقلاب مشروطه چیده شد . عارف قزوینی ، علی اکبر شیدا سرآمدان این عرصه اند . به مرور صداهای مخملین و جادویی خوانندگان حریم تصنیف را گسترده و گسترده تر ساخت .ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
شعر فارسی كه از دوره بازگشت ادبي در لفافه زندگي مي كرد با پذیرفتن رنگارنگي وقايع زندگی در خود دگرگون شد . شاعر تا پیش از آن اگر مي خواست از زندگي و متعلقات ِ انساني آن حرفي بميان بیاورد مجبور بود بر سبك و سياق گذشتگان ، شعر بگوید . قافیه اندیشی شاعران جز در مجال حوصله دلدار نمی گنجید و تخطی از آن ، نابخشودنی بود . به تدریج ، همراه با مقبول افتادن جایگاه واقعیت در شعر ‍ ، شاعراني تازه نفس ، عرصه زبان شعر را به سمت و سوی زبان مردم و رویاهایشان گشودند . ايرج جنتي عطايي ، اردلان سرفراز ،شهيار قنبري و تورج نگهبان به معماری عمارت ترانه ایران کمر همت بستند .ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
آن روزها مردم کوچه و بازار ، بنا به شرایط و حال و روزشان ، یادها ی جانانه خود را با زمزمه کردن کلماتی ، خوش می ساختند و یا ، از خزیدن کابوس بی ثمری و پوچی در تب و تاب ِ رهیدن می افتادند ؛ سفر تا سرزمین آزادی بر بال یادها و یا گریز از دامچاله های اندوه . ترانه قلمرو خود را داشت : آزادی . مولود عطشِ آزادی مردم بود . این میل ، در جدال عاشقانه ء دو صدا ؛ کسی که می خواند و کسی که آن را مي شنفت ، تحریر می شد و به بار می نشست . حالا که به گذشته بر می گردیم ، به خوبی می توان قهقهه ء آغازين ِ کلمات را ، در روز ِشكوفايي ترانه ايراني ، در جان ِ ملول ِ انسان ِ ايراني شنيد . انسانی که در کشاکش سنت و مدرنیته ‍، مغلوب بودن خویش را نظاره می کرد : سال سقوط ...سال فرار ... سال گریز و انتظار ...ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
ه" عشق به زندگي" در مقام ِ معتبر ترين فرصت ِ انسان در مواجهه با خودش و تاويل جهاني كه در آن نفس مي كشد ترانه ايراني را بارور ساخت .ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
در زندگی ما ، لحظاتی هستند که دیگر واژه ها ، هیچ مفهومی برایمان ندارند . دل مان می خواهد هیچ چیزی ندانیم و از دانستگی ، در هراسیم . از هر نگاه و چهره اي آشنا می گریزیم و مي گذريم . از هر نوع ایجاد رابطه ای با جهان پرهیز می نماییم تا به خودمان باز گرديم و اندكي ، در سايه ء خودمان آسوده باشیم . معمولا در چنین موقعیتی ، ترانه به داد ِ دل ِ پِژمردهء آدم می رسد . ترانه هاي دهه سي ايران چينين مضاميني داشت . مي توان در گنجه هاي پنهان ِ آواز ، ترانه و تصانيف آن دوره را مرور كرد .ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
چیزی نزدیک به پنج دهه از سرودن نخستین ترانه مدرن ایرانی می گذرد . شاید بتوان تاریخ ترانه سرایی در ایران را به ماقبل تاریخ نيز متصل ساخت ، یعنی عصری که انسان های نئاندرتال ، در تنهایی ، سوت زدن با دهان را تمرين مي كردند . اما از این که بگذریم ترانه هایی در ذهن و زبان مردم كوچه و بازار ِ ما جاری اند که مي توان به مدد آنها ، رفتار شاعرانه با زبان فارسي را ، در قلمرو ترانه و ترانه سرايي ايراني دريافت و به پاسخي مناسب براي سوالاني از اين دست رسيد كه ترانه ايراني چيست و چه مختصاتي دارد ؟ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
نخستين منزل ترانه فارسي عشق است : عشق به معشوق و طبيعت ِ زندگي . بعد از رستاخيز ِ شعر نيما ، عاشق و معشوق از صورت هاي نمادين خود بيرون جَستند و به طبيعت ِ انساني رسيدند . " منِ عاشق " و " معشوق " كه تا قبل از آن واقعيت بيروني نداشت و در تاريك روشناي جان شاعر زندگي مي كرد ؛ در كوچه و خيابان به گشت و گذار پرداخت ؛ راه رفت ، با آدم هاي ديگر حشر و نشر یافت ، غصه خورد ، شاد شد و مرگ ، فرصت ِ زندگي را از آنها ربود . انسانِ ايراني به مقتضيات ِ زمان و ميزان درگيري اش با ساختارِ قدرت هاي اجتماعي متحول شد و اسارت در گردونه هاي رنج و بي ثمري را تا عمق ِ استخوان و روح به تجربه نشست . تحول پذيري اين نگاه در شعر فارسي را مي توان از انقلاب مشروطه به اين سو و سال هاي 1330 تا بعد - در دو مقطع - دنبال كرد . بي شك ده ها نام در مقام ترانه سرا و خواننده در اين ميان مي درخشند که متاسفانه نامشان زینت بخش این مطلب نیست . این نبود چیزی از ارزش کار ایشان کم نمی کند . حسین منزوی حنجرهء زخمی تغزل های ترانه هایی از این دست است . هر چند که بعد ها کسان دیگری نیز چون بیژن ترقی و محمد علی بهمنی به او پیوستند اما هرگز منزوی نشده و نخواهند شد .ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
منزل بعدي ترانه ايراني ، پرسش و اعتراض است . عرصه اي كه طي دهه هاي چهل و پنجاه جاي خود را در صحنِ زبان فارسي باز كرد . اين ويژگي همراه با ويژگي قبل ، بي شك در گسترده تر ساختن ظرفيت زبان شعر فارسي نقش بسيار مهمي را ايفا كرده و مي كنند . در پرتو همين دو دهه طلايي در تاريخ ترانه و ترانه سرايي ماست كه شعر هاي اجتماعي نیز رنگ و رويي ديگر مي گيرند و فرياد گر ناكامي ها و سر خوردگي هاي آرماني ما مي شوند .ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
سال هاي 1350 به اين طرف ، شتاب و رنگارنگي حوادث همراه با سرخوردگی های متوالی آرمانی صورت هايي ديگر از تعليق ِ انسان ِ ايراني در تجدد پذيري را بما مي نمايانند . تامل بر اين مختصات مي تواند در بازخواني ترانه هاي دهه شصت ( خارج از ايران ) و هفتاد بسيار موثر افتد . از اين زاويه شايد راحت تر و بهتر بتوان گوش به صداهاي ديگر سپرد ؛ صداهايي كه از حنجره ء متولدين سالهاي 1360 به اين طرف آواز مي شود .ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
پس از انقلاب ، ترانه نيز همپاي ديگر اركان فرهنگ و هنر ايران دستخوش نگاه ها ، تصميمات و آراء و نظريه هاي متفاوت گرديد . به طوري كه تقريبا تا سال 1368 ظاهرا چيزي به نام ترانه در داخل توليد نمي شد . دست اندركاران ترانه و ترانه سرايي از سال هاي آغازين ِ انقلاب يا تن به مهاجرت ناخواسته داده و يا در كُنجِ عُزلت ِ استيجاري ، در سايهء ترس و لرز ، سرگرم دست و پنجه نرم كردن با چنگالِ پولادين ِ اقتدار بودند : اقتداري كه تنور گردانِ نام ها و پاره نان ها بود . نان ترانه و ترانه سرایی از دلِ اين تنور در مي آمد و مي آيد . زینت بخش کارنامه شعر و ترانه بعد از انقلاب نام هایی چون حمید سبزواری ،علی معلم دامغانی ، سهیل محمودی ، ساعد باقری و تنی چند از علاقمندان به ترانه و ترانه سرایی است . کسانی که کعبه آمال آدم ها را لابلای حروف و همکاری موزون کلمات با همدیگر می جستند . به مرور نام هایی دیگر به زوایای این خانه افزوده شد ؛ نام هایی که هر کدام در خط مشی دادن به ترانه ایرانی تاثیرات خود را داشتند .ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
برخي معتقدند كه شعر و ترانه همزادند ؛ باشد یا نباشد فرقی نمی کند . مهم مخاطب است ؛ در همه چيز . مخاطب است كه حرف اول را مي زند . از هفتاد و چند ميليون نفر هموطنان فارسي زبان ، دست كم پنجاه ميليون نفر مصرف كننده محصولات موسيقي و ترانه اند : ترانه هاي توليد داخل و خارج از كشور . مي توان با حسابي سر انگشتي توليدات قبل و پس از انقلاب و مخاطبانش را به اعداد و ارقام سپرد و به واقع بيني امروز رسيد : مصرف كننده ترانه ايراني كيست و توليدات آن چيست ؟ پاسخ به سوالاتی از این دست ، هر چه که باشد ، یک فرض غیر قابل انکار را با خود دارد : ترانه های قبل از انقلاب خواهان روز افزونی دارد ؛ از ترانه های آغاسی ، داوود مقامی ، مهدیان ، عباس قادری ، جواد یساری و رو حوضی ها وقلم اندازها ی شکر شیرازی گرفته تا ترانه و تصنیف هایی که فرهاد ، ابی ، داریوش ، ستار ، گوگوش ،فروغی ، یغمایی ، مرضیه ، هایده ، حمیرا ، مهستی ، زیبا شیرازی و ... خوانده و می خوانند .ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
در مقابل ، چهره هاي جديد ترانه و ترانه سرایی در ایران ، صداهاي جديد و نسل كنوني و نسل هاي در راه ، هر كدام تعريفي از ترانه و ترانه سرايي براي خود دارند . بپذيريم يا نپذيريم شعرها و شعارهاي شاعرانی که طی سه دهه گذشته ايران به مزرعه شعر رسیدند - گيرم با التفات ِ توفيق يافتن در ترانه گي و گرفتن مجوز ِ تولید از شاعرانی به رياست شعر و ترانه رسیده - نتوانسته اند آنچنان که خود می پنداشته اند مخاطب پذير باشند . مختصات ِ ترانه و ترانه سرايي امروز ِ ايران با آنچه كه در ذهن آنها گذشته و مي گذرد تفاوت هايي ماهوي دارد . اين را مي توان از گرايش مسلط بر فضاي امروز ترانه و ترانه سرايي ايران دريافت . ترانه های توفانی شاهین نجفی ، گروه کیوسک و یا سروش لشکری در جنگل آسفالته ترانه ایران نمونه هایی گویا از اعتراض و ميل به فرياد از ته حلقوم ِ نسلی است که آیینه پندار و گفتار و کردار دیروز نسل های پیشینیان و ماست و پرسش های جانانه شان را در لفافه ترانه ها عرضه می کنند . در سی سال گذشته چهره های جریان ساز ترانه سرایی ایران را می توان در تلاش های ترانه سرایانی چون محمد علی شیرازی ، نواب صفا ، اکبر آزاد ، یغما گلرویی ، رسول یونان ، سیاوش قمیشی ، مریم حیدر زاده و ... امتداد یافته دید .ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
دريافت هاي نوين از تنوع موسيقي جهاني ، ميل طبقات مختلف اجتماعي و گروه هاي متنوع سني و محصولات ِ انقلاب ِ الكترونيكي جهان ، عرصه اي گسترده از هوش ورزي نسل جوان ايران در حوزه ء ترانه و ترانه سرايي را به نمايش مي گذارد . طبيعي است كه نتوان حجم توفنده ء اين صداها را بي هيچ عصبيتي شنيد . اما درس ِ بزرگ روزگار اين است : حق با كسي است كه مي شنود ...ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

_______________

Doaye Sama

_______